εκκλησιαστικό όργανο

Μουσικό όργανο με πλήκτρα, εφοδιασμένο με ειδικούς αυλούς για την παραγωγή του ήχου και με φυσερά, που εξασφαλίζουν την πίεση του αέρα. Τα φυσερά παλαιότερα ήταν χειροκίνητα, αλλά πλέον λειτουργούν με ηλεκτρισμό. Η ιστορία του ε.ο. είναι συνυφασμένη με πολλές εφευρέσεις, δυσκολίες και αλλαγές. Ο πρώτος τύπος αυτού του οργάνου, η ύδραυλις, που λειτουργούσε με υδραυλικό σύστημα και ήταν γνωστή ήδη από τον 3o αι. π.Χ., παρουσίαζε ενδιαφέρον πιο πολύ για την ιδιομορφία του παρά για την πρακτική του χρησιμότητα. Έτσι, ως σπάνιο και ακριβό δώρο, το 757 μ.Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος Ε’ το έστειλε στον βασιλιά των Φράγκων Πιπίνο τον Βραχύ. Από τότε άρχισε η τελειοποίηση και η ραγδαία εξάπλωση του οργάνου αυτού στη Δύση. Και όπως την αρχαία ύδραυλι αντικατέστησε ένα τύπος οργάνου με φυσερά, που ήταν πρακτικότερος, έτσι και τα μεγάλα ε.ό., τα οποία ήδη από τον 9o και τον 10o αι. ήταν τοποθετημένα σε ορισμένους δυτικούς καθεδρικούς ναούς (π.χ. στο Γουίντσεστερ περίπου το 980 λειτουργούσε ένα ε.ό. με 400 αυλούς), τα αντικατέστησαν όργανα μικρότερων διαστάσεων (που δεν ξεπερνούσαν δηλαδή τους 20 αυλούς). Από την άλλη μεριά, επειδή δεν ήταν ακόμα γνωστός ο τρόπος διαφοροποίησης των ηχοχρωμάτων με ειδικούς διακόπτες (ρετζίστρα), οι περισσότεροι από τους αυλούς αυτούς –εκτός του μεγάλου αριθμού βοηθών που ήταν απαραίτητοι για τη λειτουργία των φυσερών (για παράδειγμα, το εκκλησιαστικό όργανο του Γουίντσεστερ απαιτούσε περίπου 70 βοηθούς)– δεν συντελούσαν αναγκαστικά και στον μεγαλύτερο εμπλουτισμό του ήχου του οργάνου. Αυτό επιτεύχθηκε μόνο τον 13o αι. και τελειοποιήθηκε πολύ έπειτα από πολλές προσπάθειες, που απέβλεπαν στο να γίνει πιο εύχρηστος ο χειρισμός των ρετζίστρων. Μέχρι τον 15o αι. ο εκτελεστής έπρεπε να χτυπά τα πλήκτρα με τις γροθιές του και να τα κρατά έπειτα κατεβασμένα με τους αγκώνες. Η δυσκολία αυτή, ενώ από τη μία μεριά δεν διευκόλυνε την αυτονομία του ε.ο., από την άλλη συνετέλεσε ώστε να αναπτυχθούν μερικοί τύποι οργάνων πιο απλοί, όπως το φορητό (αρκούσε μόνο ένας εκτελεστής, που χρησιμοποιούσε το ένα του χέρι για τα πλήκτρα και το άλλο για το φυσερό) –του οποίου παραλλαγές ήταν το λεγόμενο όργανο ποζιτίβο, που είχε αυλούς από ξύλο και το χειρίζονταν δύο πρόσωπα– και το όργανο ρεγκάλε, το οποίο διέθετε αυλούς με γλωττίδα, καθώς και μικρά φυσερά. Το ε.ό., τέλος, εφοδιασμένο με δύο ή και περισσότερες σειρές πλήκτρων (clavier), με μία πλήρη σειρά ποδόπληκτρων (pedal) και –κυρίως τον 17o και τον 18o αι.– με ένα τελειοποιημένο σύστημα ρετζίστρων, γνώρισε μια περίοδο ακμής, χάρη επίσης στο ενδιαφέρον που έδειξαν γι’ αυτό οι μεγαλύτεροι συνθέτες της εποχής, από τον Φρεσκομπάλντι έως τον Ντίτριχ Μπουξτεχούντε και τον Μπαχ. Στη ρομαντική περίοδο, το ε.ό. περιορίστηκε να ενισχύει ακόμα περισσότερο τον ηχητικό όγκο της συμφωνικής ορχήστρας, χάνοντας έτσι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ως αυτόνομου μουσικού οργάνου, τα οποία ωστόσο απέκτησε ξανά κατά τον 19o αι. με τον Σεζάρ Φρανκ και, λίγο αργότερα, με τον Μαξ Ρέγκερ. Την κατασκευή ε.ο. γιγαντιαίων διαστάσεων (στις ΗΠΑ κατασκευάστηκε ε.ό. με περισσότερους από 33.000 αυλούς) ακολούθησε η κατασκευή οργάνων μικρότερων διαστάσεων. Τα όργανα του είδους αυτού εξακολούθησαν να κατασκευάζονται και αργότερα, ιδιαίτερα μάλιστα με την εφαρμογή μηχανισμού που λειτουργούσε με ηλεκτρισμό. Προς την κατεύθυνση της τελειοποίησης του ε.ο. εργάστηκε και ο Άγγλος Μπάρκερ, ο οποίος το 1832 εφηύρε την αεραντλία με μοχλό. Το ε.ό., στην προσπάθεια παραγωγής μηχανοποιημένου ήχου, στάθηκε η αφετηρία κατασκευής πολλών μουσικών οργάνων με αυλούς. Ένα από αυτά υπήρξε το παλιό οργανέτο, γνωστό ως Orgue de Barbarie, που έμοιαζε με τη ρομβία, αλλά διέθετε αυλούς αντί κουδουνάκια. Το Orgue de Barbarie είχε ως μηχανισμό έναν κύλινδρο με ακίδες. Αυτές ήταν τοποθετημένες κατά τέτοιο τρόπο ώστε με την περιστροφή του κυλίνδρου να ελευθερώνουν τις βαλβίδες ορισμένων αυλών. Με τον τρόπο αυτό παράγονταν ήχοι, το τονικό ύψος των οποίων καθοριζόταν ανάλογα με τη διάταξη των ακίδων πάνω στον κύλινδρο. Το φυσερό λειτουργούσε με μανιβέλα. Το ε.ό. χρησιμοποιείται στις Δυτικές Εκκλησίες (καθολικών και διαμαρτυρομένων), όπου είναι απαραίτητο για την τέλεση της λειτουργίας και συχνά αντικαθίσταται με το πιο οικονομικό αρμόνιο, αλλά και στις μεγάλες αίθουσες συναυλιών, ως μουσικό όργανο δεξιοτεχνίας ή και ορχήστρας. Σχηματική διάρθρωση του μηχανισμού εκκλησιαστικού οργάνου: 1) ηχείο· 2) πτυσσόμενες θυρίδες· 3) αυλοί· 4) αεραντλία· 5) διακόπτες (registres)· 6) πληκτροφόρες σειρές (clavier)· 7) έπιπλο· 8) κινητήρας παραγωγής αέρα· 9) ποδόπληκτρα. Μηχανικό εκκλησιαστικό όργανο του 1819 (Μουσείο Τεχνών και Επαγγελμάτων, Παρίσι· φωτ. Nat). Εκκλησιαστικό όργανο του καθεδρικού ναού του Σεν Μπεβ στο Χάαρλεμ της Ολλανδίας. Το περίφημο αυτό όργανο, που το κατασκεύασε τον 18o αι. ο Κρίστιαν Μίλερ, είναι το μεγαλύτερο του κόσμου. Εκκλησιαστικό όργανο που χρησιμοποίησε ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (Μουσείο Άρνστατ· φωτ. De Biasi).